Nizam-ı Cedid Hakkında Çok İlginç Gerçekler

Nizam-ı Cedid, Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. yüzyıl sonunda, askeri ve idari alanlardaki düzensizliklere çare bulmak için yapılan çalışmaların tamamıdır.

Aynı zamanda, Avrupa tarzında meydana getirilen eğitimli orduya verilen isimdir. XVIII. yüzyıl sonlarına gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin mülki idaresi ve sosyal yapısı büyük bir karışıklık içersindeydi.

1789’da Osmanlı tahttına çıkan III. Selim, devletin içinde bulunduğu sorunlara çözüm bulmak amacıyla öncelikle askeri alanda yenilik hareketlerine başlamıştır. İdari, sosyal, ekonomik ve diplomasi alanlarında da birtakım reform çalışmaları yapılmıştır.

Nizam-ı Cedid Nedir?

Osmanlı Devleti’nde yenileşmenin bir bütün olduğunu ve bunların belirli bir plan şekliyle gerçekleştirilmesi gerektiğini anlayan ilk kişi III. Selim olmuştur.

XVIII. yüzyılda tahta çıkan diğer Osmanlı padişahları gibi III. Selim’de, ilk olarak askeri alanda yapılan düzenlemelerle devletin başarılı olabileceği düşüncesindeydi. III. Selim kendisinden önce başlatılan ıslahat çalışmalarının aksine, devlet içinde köklü değişimlere gitmeye çok önceden karar vermişti.

XVIII. yüzyıl ıslahatlarının neden başarılı olmadığının farkındaydı ve bunları yapmaya çalışanlar gibi düşünmedi. Devletin tamamında bir yenilenme sürecine girilmesi gerektiğini düşünüyordu.

Nizam-ı Cedid, ilk olarak Fazıl Mustafa Paşa tarafından, maliyede yapılan birtakım değişiklikler için kullanılmıştır.

Daha sonra III. Selim döneminde de, şimdi anlaşılan anlamda kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, Nizam-ı Cedid, geniş ve dar anlamda olmak üzere iki şekilde açıklanmıştır.

Birinci anlamda, Padişah III. Selim döneminde Avrupa tarzında ordunun yeniden düzenlenmesi ve eğitilmesi. İkinci anlamda, Osmanlı devlet teşkilatının tamamında yapılması istenilen yenilikler olarak bilinmektedir.

III. Selim’in ilk girişimi, devletin temel sorunlarının incelenmesi ve bunlara çözüm bulmak için danışma meclisi kurmak oldu.

Danışma Meclisi (Meşveret Meclisi)

III. Selim tahtta çıktığı zaman, dışarıda yaşanan mağlubiyetler, iç karışıklıklar nedeniyle, devletin ekonomik sıkıntı içinde bulunduğunu görmüştü. Askerlerin savaşlarda ve ülke içinde düzeni koruyamamasının dışında, merkezi otoritenin zayıflık içinde çöküşe doğru gittiğini anlamıştı.

Yaşanan bu sorunlara çare aramaya çalışmış, ilk önce devlet adamlarından, ülke sorunlarına çözüm için tasarı vermelerini istemiştir. Tahtta geçişinin birinci ayı biterken, 16 Mayıs 1789’da danışma meclis üyeleri ile bir toplantı düzenlemiştir.

Meşveret toplantısının amacı, sorunlara çözüm bulmak için ne yapılması ve nasıl bir düzenlemeye gidilmesi gerektiğini tartışmaktı. Toplantıya katılanlardan, düşüncelerini çözüm önerileri sunarak açıklamaları istenir. Danışma meclisine katılanlar aşağıdaki konular hakkında düşüncelerini açıklamışlardır:

• Askeri sınıfın düzenlenmesi
• Eyaletlerin yönetimi
• Mali ve ekonomik durumun düzenlenmesi
• Adli konularda yapılması gereken düzenlemeler

Toplantıya katılanlardan devlet düzeninde tespit ettikleri sorunlara ve bunların nasıl çözüleceğine dair ayrıntılı bir rapor sunmaları istenir. III. Selim, kendine sunulan önerilerle yakından ilgilenmiş, faydalı olabilcek yabancı kitapları da Türkçe’ye çevirtmiştir.

Tartışılacak başlıca sorunlar şunlardı:

1. Nizamı-ı Cedit ordusu kurulması
2. Kapıkulu ve tımarlı ordu örgütünün iyileştirmesi
3. Yeni ordu için gerekli kaynakların sağlanması
4. Askeri sanayi ve eğitim ile askerlik fenni üzerine yazılmış kitaplar hazırlanması

Sonuç olarak, askeri ve idari yapıda eski düzen tamamen kaldırılmadan, köklü düzenlemelere başlanılmıştır.

Nizam-ı Cedid Hareketinin Amacı

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda savaşlarda alınan yenilgilerin çoğalması, askeri reformların gündemde kalmasını sağlamıştı. Sürekli yaşanan mağlubiyetler zamanla devletin geleceğini tehdit eder duruma getirmişti.

Yeniçeri ocağı XVII. yüzyıl itibariyle eski gücünden uzaklaşmıştı. I. Mahmut döneminde yapılan dar kapsamlı ıslahatlara, yeniçeriler tepki göstermişlerdi. III. Mustafa zamanında Avrupalı uzmanlarla yapılan reformlar da sorunları çözmeye yetmemişti.

Babasından miras olarak aldığı ıslahatçı düşünce ve birikimi iyi değerlendiren III. Selim’in girişimleri ile bu alanda ciddi adımlar atıldı. Nizam-ı Cedid’in alt yapısı aslında III. Selim’in şehzadelik yıllarında oluşturuldu.

Şehzade Selim’in Fransa Kralı XVI. Louis ile mektuplaşması önemli bir başlangıçtı. Avrupa’daki gelişmeleri incelemek üzere İshak Bey’in elçi olarak gönderilmesi iyi bir karardı. Nizam-ı Cedid girişiminin zamanlamasıda iyi bir döneme isabet etmişti.

XVIII. yüzyıl, genel olarak Avrupa ve Amerika’da değişim ve reform yüzyılıydı. Avrupa bu dönemde Fransız İhtilali ve koalisyon savaşlarıyla bozulan durumunu düzeltme çabasındaydı.

Avrupa’da Osmanlılar lehine değişen dengeler, Ziştovi ve Yaş antlaşmalarıyla savaş dönemine son verme imkanı sağlamıştı. Bu durum reformların uygulanması için gerekli olan istikrar ortamını hazırladı.

11 Ağustos 1791’de ordu Şumnu’da iken, padişahın savaşa devam kararına rağmen, alınan boykot kararı, padişahın ıslahat düşüncesini hızlandırdı. III. Selim bu uygun şartlardan yararlanarak, düşündüğü programın temellerini belirlemek amacıyla, yetkililerden görüş bildirmelerini istedi.

Sonuç olarak III. Selim, devletin yaşamakta olduğu sorunlara çözüm bulmak amacıyla askeri alanda olmak üzere idari, ekonomik, sosyal konularda birtakım düzenlemelere girişmiştir.

Nizam-ı Cedid Hazırlıkları

Yenileşme hareketi, III. Selim’in tahtta çıkmasıyla belli bir düzen içinde uygulanmaya başlamıştı. Yeni bir sistemin oluşabilmesi için, Avrupalıların ilerlemelerinin incelenmesi ve devlet yetkililerinin düşüncelerinin alınması istenmişti.

Padişah, yapılacak ıslahatlar için devlet adamlarından, bu konudaki fikirlerini açıklayan raporlar sunmasını istedi. Diğer taraftan Ebubekir Ratıp Efendi, o dönem Viyana’ya elçilik göreviyle gönderildi.

Ebubekir Ratıp Efendi’den, Avusturya’nın kurumlarını incelemesini ve rapor halinde sunması istendi. Sekiz aylık görev sonucunda hazırlanan raporda, alınması gereken önlemler şu şekilde açıklandı:

• Ordunun disiplinli olması
• Hazinenin dolu ve düzenli olması
• Devlet adamlarının liyakatlı kişilerden seçilmesi
• Halkın mutluluğunun sağlanması
• Bazı devletlerle ittifak yapılması

Ebu Bekir Ratıp Efendi’ye göre, örnek alınacak devletin askeri kanunları incelenerek, kendi yapımıza uygun bir Nizam-ı Cedid ordusu kurulmalıydı. III. Selim’in düşünlerini etkileyen bu açıklama, Nizam-ı Cedid programının hazırlanmasına katkı sağlamış oldu.

Projeler bütün olarak incelendiği zaman görülür ki, herkes askeri alanda yapılmasını gerekli buldukları reformlar üzerine eğilmişlerdir. Bunlardan başlıca üç eğilim ortaya çıkar:

• Tımarlı örgütü ile kapıkulu ocaklarını eski düzenlerine dönecek şekilde yenilemek
• Bunların eski durumlarına döndürme perdesi altında sessizce modern yöntemler uygulamak
• Bu kurumların ıslah şansı olmadığından, Avrupa’da ve Rusya’da olduğu gibi, “nizam-ı cedid” kurmak ve bunu eski ocaklar kalkıncaya kadar onlardan ayırmak.

III. Selim muhalefete aldırmadan, XVI. Louis’in tavsiyeleri, raporlardan yola çıkarak, Nizam-ı Cedid hareketine başladı.

Nizam-ı Cedid Islahatları

Islahatın etkisi en çok askeri alanda hissedildi. İlk olarak mevcut ocakların ıslah edilmesine başlandı. Yeniçeri ocağının aniden kaldırılmasının ıslahatlara zarar vereceği bilindiği için, bu ocağın ıslah edilmesi sırasında yeni ordunun kurulması çalışmalarına başlandı.

Bu konuda yapılan uygulamalar şunlardır:

• Orduya gerekli olan yabancı subayların getirtilmesi
• Yerli fen subaylarının yetiştirilmesi
• Dışarıdan alınması gerekli olan silah ve mühimmatın sağlanması
• Mühimmatlar için gerekli ham ve işlenmiş maddelerin sağlanması
• Ordu için yeni kışlalar yapılması
• Fen subayı eğitimi yapan okulların çoğaltılması ve yenilerinin açılması
• Eğitim için gerekli olan kitapların Fransızca çevirilerinin yapılması 

Eski mühendis okulu 1769’da yenilenmişti; 1792’de daha da genişletildi. Öğretmenlerin çoğu Türk, bir bölümü Fransız, İngiliz ve İsveçli idi. Arapça’nın yanında yabancı dil öğretimine ilk kez olarak Fransızca’nın konmasıyla bu dönemde başlandı.

III. Selim bu okula büyük önem veriyordu. Okul kütüphanesine birçok yabancı eser getirtti. Kendisi de topçuluk ve mayın konularına ilgi duyuyordu. Nizam-ı Cedid ordusunun kurulduğu 1794 tarihinde açıklandı. Fakat ilk Nizam-ı Cedid alayının kuruluşuna daha önceden Levent Çiftliğinde başlanmıştı.

Nizam-ı Cedid Ordusu

III. Selim’in reformları öncekilere göre daha kararlıydı; ama geçmiş dönemlerin hayallerde yaşatılan ordusunu yeniden oluşturma düşüncesinden vazgeçilemiyordu.

Kış dönemlerinde de sürmesi gereken seferlerden ileri gelen sorunları çözmek amacında olan III. Selim, iki bağımsız kuvvet oluşturmaya çalıştı. Buna göre, Anadolu sipahisinden yaz seferinde hizmet edecek bir kuvvet ile Balkanlar’daki yeniçerilerden bir kış ordusu kurmayı denedi.

III. Selim aynı zamanda, Anadolu’daki Türk köylülerinden bir askeri kuvvet oluşturmanın hayalini kuruyordu. Ne var ki, III. Selim’in geleneksel sipahiye düzen verme çabaları, yeniçeri reformlarında olduğu gibi başarısızlığa uğradı. İşte, kurulan hayallerin gerçekleşmemesi, III. Selim’i yeni bir ordu yaratmaya teşvik etti: Nizam-ı Cedid 

Osmanlı ordusunda Batılı eğitim tekniklerine göre yetişen ilk piyade birliği, 1791’de Ruslara karşı sefere çıkan Koca Yusuf Paşa’nın alayıydı. Savaş sonunda Paşa’nın askerlerini gören III. Selim bu askerlerden çok etkilenmiş ki, aynı kurallarla düzenli bir alay kurulmasına karar verdi.

Nizam-ı Cedid’in ilk yüz askeri, İstanbul’dan toplanıp Rus veya Alman asıllı subayların eğitimine verildiler. Yeniçerilerin şikayetlerini engellemek için örgüt Bostancı ocağına bağlandı. Yeniçerilerin dikkatinden uzak durması için ocak kışlasının Levent Çiftliği’nde kurulması kararlaştırıldı.

Orduya katılımlar arttıkça Levent Çiftliği’nde yeni kışlalar inşa edilmeye başlandı. Ayrıca Levent Çiftliği Kanunu adı ile bir de kanun hazırlandı.

Levent Çiftliği Kanunu

1793’te çıkarılan kanunla bu askerlerin ilk olarak Kağıthane’de eğitim görmeleri kararlaştırılmıştı. Daha sonraları eğitimin şehrin dışında ve halktan uzak bir bölgede yapılmasına karar verildi. Böylelikle eğitimlerin Levent Çiftliği’nde yapılması kararı alındı.

Bu kanuna göre ilk teşkilat, subayları da dahil olmak üzere 1.602 kişiden oluşacak ve 12 bölüğe ayrılacaktı. Levent Çiftliği’ne eğitmenler de gönderilerek taşra teşkilatı da kurulacaktı. Böylece mevcut sayı zamanla 12.000 kişiye çıkarılacaktı.

Kanunda, ocağa kabul edilme, terfi alma, maaş, kılık kıyafete ve cephaneye kadar bir çok detay yer almıştı. Bu yeni ordunun kurulmasından sonra halkın sempati ve güvenini, sağlamak için devlet propaganda yollu önlemlere başvurdu.

Yeni ordunun kuruluş gerekçesi hakkında özellikle Rus tehlikesinden söz edilerek İstanbul’un güvenliği için her zaman eğitimli askerin gereği üzerinde duruldu. 1796’da yayınlanan ek kanunlarla teşkilatın Anadolu ve Rumeli’de de uygulanması düşünüldü.

Nizam-ı Cedid‘in masraflarını karşılamak üzere İrad-ı Cedid Defterdarlığı kuruldu.

Nizam-ı Cedid Hazinesi

Reform projelerine başlanıldığı zaman, en önemli sorun düşünülen düzenli ordu kurma işinin finansmanı oldu. Geleneksel ordunun yerine bir yenisini koyma kararı alan devlet, masraflı işe başladığında mali sıkıntı içinde bulunuyordu.

Yeni ordu kurulması büyük çapta mali kaynak bulunmasına bağlıydı. Nizam-ı Cedid kurulurken bu soruna dolaylı olarak değinilmişti. Nizam ordusunun kuruluşunu finanslamak için yeni bir çare bulmak gerekiyordu.

Devletin o dönem gelirleri masraflarına yetmediğinden, yeni ordunun masrafları için mutlaka yeni bir gelir kaynağı bulunmalıydı. Bunu sağlamak için 1793’te “İrad-ı Cedid Hazinesi” adı altında ayrı bir hazine kurulmasına karar verildi.

III. Selim, oluşturduğu kurumların masrafının karşılanması için, Enderun ve Darphane-i Amire hazinelerinden ayrı olmak üzere “İrad-ı Cedid” adı altında bir hazine kurdu. 200.000 kese değerinde olması karar verilen bu hazinenin gelirlerinin ayrı kaynaklardan sağlanması yoluna gidildi.

Nizam-ı Cedid’e ayrılan gelirler şunlardı:

• İçki
• Tütün
• Kahve
• Şarap vergileri
• Her sene yenilenmesi gereken ferman ve beratlardan alınan gelirler
• On keseden fazla faizi bulunan esnaftan alınması gereken vergi gelirleri
• Boş kalan dirlikler

İrad-ı Cedid hazinesinin geliri, düşünülen miktarı geçtiği geçtikten sonraki fazlalık da olağanüstü durumlarda kullanılmak üzere, ihtiyat sandığı olarak tutulacaktı.

Nizam-ı Cedid Ordusunun İlk Başarısı

1779’da Gazze’de Napolyon’a kahramanca meydan okuyan Ahmed Cezzar Paşa’nın ordusunda bulunan iki yüz asker yeni nizam askerlerden oluşuyordu. 300-400 kadar Nizam-ı Cedid piyade ve topçusu, başarılı Akka savunması sırasında yine Cezzar Paşa’nın yanındaydı.

Fransızları Mısır’dan çıkarmak için İngilizlerin yardımına gönderilen Osmanlı ordusunun üçte biri Nizam-ı Cedid askerlerinden oluşuyordu. Bu tarihten sonra genellikle arka planda kalan yeni birlikler, 1806-1807’deki Rus istilası karşısında sınırlı bir görevde bulunsa da, Balkanlar’daki ayaklanmaları bastırmakla uğraştılar.

Nizam-ı Cedid Sonuçları

Nizam-ı Cedid ordusudan önce kurulan İrad-ı Cedid sisteminin uygulanması, uygulamalar yolunda gitmediği takdirde, Nizam-ı Cedid’in geleceği bakımından başlıca üç tehlike ile karşılaşma olasılığı taşıyordu. Bunlar:

1. Miri toprak gelirlerinin büyük bölümünün devletin yeni ordusunun maliyesine çevrilmesinden çıkarı bozulacak kişilerin karşı koymaları.
2. İstanbul’da iltizamcılık işleri piyasasındaki gelişmelerin doğuracağı yolsuzluklar.
3. Geleneksel hazine ile İrad-ı Cedid hazinesi arasında çıkması muhtemel hesap karışıklıkları.

Nizam-ı Cedid reformunda başarısızlığın başlıca nedenleri bunlardır.  III. Selim’in başlattığı askeri reform, devletin normal gelirleriyle karşılanamayacağından başvurulan İrad-ı Cedid uygulaması, halkın ekonomik durumuna bağlı kaldı. Oysa o dönem, halkın ekonomisi en kötü döneminindeydi .

Başkentte, et, ekmek, yağ, odun gibi maddelere el konulmuş, iç gümrük vergileri arttırıldığından fiyatlar oldukça yükselmişti. Temel maddelerin fiyatlarındaki yükseliş diğer eşya fiyatlarına da yansıdığından halk sıkıntı içindeydi.

Geçim sıkıntısı nedeniyle işsizlik, dolandırıcılık, görülmedik ölçüde artmıştı. Nüfus yoğunluğu yüzünden yangınlar da çoğalmıştı. Buna karşı, yeniçeri kahvelerinde, reform için toplanan gelirlerin bazı kişilerin cebine gittiği dedikoduları çoğalmıştı.

Bu kadar kötü koşullar altında bir reformun başarıya ulaşma şansı oldukça düşüktü. Nitekim bu faaliyetler, III. Selim’in kurduğu Nizam-ı Cedid ordusunu istemeyen yeniçerileri harekete geçirdi. Yeniçeriler, gizlice, modern ve eğitimli orduya karşı ayaklandılar.

Kabakçı Mustafa’nın liderliğinde yeniçeriler İstanbul’a doğru yürümeye başladılar. III. Selim’e olayı sakinlikle çözmesi gerektiği ve Nizam-ı Cedid askerlerini kullanmaması telkin edildi. İsyancılar İstanbul’a ulaştığında isyana katılanlar çoğalmıştı.

Köse Musa Paşa, asileri sakinleştireceğini açıklayarak, Nizam-ı Cedid askerlerinin kaldırıldığı fermanı yayınlattı. O gece Padişahın tahttan indirilmesi düşüncesi tartışıldı ve ertesi gün Ataullah Efendi’nin fetvasıyla da bu gerçekleşti.

• Patrona Halil İsyanı: Osmanlı’nın Dönüm Noktası
• 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi’nin Tarihsel Önemi
• Viyana Kongresi: Avrupa’da Sistemin Düzenlenmesi
• Çeşme Baskını (1770) Nedenleri ve Sonuçları
• Reşit Galip: 1933 Türk Andı’nın Mimarı

Kaynakça

• Niyazi Berkes “Türkiye’de Çağdaşlaşma”
• David Nicolle “Osmanlı Ordusunda Nizam-ı Cedid 1793-1826” Askeri Tarih Dizisi
• Robert Mantran “Osmanlı İmparatorluğu Tarihi”
• Sina Akşin “Türkiye Tarihi 3 –  Osmanlı Devleti 1600-1908”
• Recep Ayçiçek – Nizam-ı Cedid Ordusu