Amasya Genelgesi: Bağımsızlık Kapısının Açılması

Amasya Genelgesi, milli egemenliğe dayanan, bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerini oluşturan ilk kuruluş belgesidir. Milli Mücadele hareketinin en önemli dönüm noktası Amasya Genelgesinin yayımlanmasıdır.

Amasya’da komutanların onayı ile ilan edilen genelgeyle, Türk milletine bağımsızlık yolunda çağrıda bulunulmuş ve kaderini tayin etmesi istenmiştir. Bu genelgeyle Milli Mücadelenin ana hatları yazılı metin haline getirilmiştir.

4 komutanın imzasını taşıyan ve bir ordu müfettişi ile bir ordu komutanının da kabul ettiği metin, aslında bir kararlar topluluğudur. Ancak bunlar 22 Haziran 1919’da Mustafa Kemal Paşa’nın genelgesi ile yayımlandığı için Amasya Genelgesi adını almıştır.

Direnişin esasları ilk defa bu Amasya’da yazılı bir prensipler belgesi haline getirilmiştir. Bu prensipler belgesine “Amasya Kararları” denilir.

Amasya Genelgesi Kısaca

Mustafa Kemal Paşa 29 Mayıs 1919 günü Havza’dan Kolordulara gönderdiği gizli telgrafda, ülkenin içinde bulunduğu durumu anlatıyordu. Telgrafta, ulusun esaretten kurtulmasının ancak Müdafaa-i Hukuk ve bağımsızlığa yönelmek olduğunu belirtiyordu.

12 Haziran’da Havzalılarla son bir kez görüşme yapan Mustafa Kemal Paşa 13 Haziran’da buradan ayrılarak Amasya’ya doğru yola çıkmıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın Amasya’da bulunduğu süre içinde bazı önemli olaylar meydana gelmiş, yazışmalar olmuş ve kararlar verilmiştir.

Mustafa Kemal Paşa, Amasya’ya geçmeden önce, Rauf Bey’in Ankara’ya geldiğini haber veren Ali Fuat Paşa’yı, Rauf Bey’le birlikte yanına çağırmıştır. Daha önce de Refet Bey’i davet etmiştir. Refet Bey’de o sırada Amasya’ya geldi.

Amasya’da 19 Haziran 1919’da buluşularak görüşmelerde bulunuldu. Genel durumun tartışıldığı ve sonucun ertesi gün bildirileceği bir taraftan Cemal Paşa’ya bir taraftan da Kazım Karabekir Paşa’ya bildirildi.

Her iki paşanın onamasından sonra da varılmış olan kararları 21/22 Haziran gecesi ilgililere duyuruldu. Amasya Genelgesi adını alan bu tarihi belge ortaya çıkmış oldu.

Amasya Genelgesi Önemi

Kurtuluş mücadelesinin en önemli dönüm noktası Amasya Genelgesidir. Genelge, Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra ortaya çıkan bölgesel kurtuluş çalışmalarının yaşanan gelişmeler karşısında çare olmadığını ifade eder.

Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’da cemiyetlerin kurulmaya devam ettiğini açıklayarak artık bu girişimlerin bölgesel olmamasını ve tek bir çatı altında çalışmaların sürdürülmesi gerektiğini Amasya Tamimi ile belirtmiştir.

Böylece Amasya Genelgesi ile bölgesel girişimler birleştirilmiş, milletin bağımsızlık ve vatanın uğradığı tehlike etrafında birleştiğini açıklanmıştır. Amasya kararları toplayıcı bir ruh taşımaktadır. Bunun en önemli faktörü de Mustafa Kemal Paşa’dır.

Bu durumu açıklayan dört maddelik bir bildiri hazırlanmıştır. Bu metin üzerinde Amasya’da bulunan ve telgrafla düşüncelerini bildiren komutanların da katılımıyla, Amasya Tamimi hazırlanmıştır.

Amasya Genelgesi Kararları

18 Haziran 1919’da Havza’ya yaklaşan Rauf Bey ile Ali Fuat Paşa, birgün sonra Amasya’ya ulaştılar. O gün, birbirlerine ülkenin içinde bulunduğu sıkıntıları ve gözlemlerini anlattılar. Ülkenin durumunu görüşen komutanlar sonuç olarak “Amasya Kararları” adı verilen belgeyi hazırladılar.

İmzalanan metin 6 maddeden oluştuğu halde yayımlanan genelgede bir iç yönerge niteliğinde olan son 3 madde yer almamıştır. Alınan kararların özünü iki cümlede toplamak mümkündür:

• Milletin bağımsızlığını, yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır.
• Anadolu’da her türlü etki ve denetimden uzak bir milli kurulun oluşturulması zorunludur.

Amasya Genelgesi’nin Birinci Maddesi

• Vatanın bütünlüğü, milletin bağımsızlığı tehlikededir.
• İstanbul Hükümeti, üzerine aldığı sorumluluğun gereklerini yerine getirememektedir.
• Bu durum milletimizi yok olmuş gibi göstermektedir.
• Milletin bağımsızlığını, yine milletin engelleri yenme kararı kurtaracaktır.
• Her türlü etki ve denetimin dışında bir ulusal kurulun varlığı zorunludur.
• Bu nedenle, yapılan öneriler ve istekler üzerine Sivas’ta ulusal bir kongrenin toplanması kararlaştırılmıştır.
• Bunun için illerin her sancağından ulusun güvenini kazanmış üç kişinin en hızlı şekilde yola çıkarılmaları gerekmektedir. Ancak her ihtimale karşı bu seçimler bir ulusal sır olarak gizli tutulmalıdır. Delegeler gereken yerlerde kimliklerini gizlemelidir.

Amasya Genelgesi’nin İkinci Maddesi

• Doğu illeri adına, 10 Temmuz’da, Erzurum’da bir kongre toplanacaktır. Bu kongre için söz konusu illerin derneklerinden seçilen üyeler Erzurum’a doğru yola çıkarılmıştır. Bu tarihe kadar diğer illerin delegeleri de Sivas’a gelebilirlerse, Erzurum Kongresi’nin üyeleri, Sivas Kongresi’ne katılmak üzere hareket edeceklerdir.

Amasya Genelgesi’nin Üçüncü Maddesi

• Delegeler, bu maddelere göre Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye dernekleri ve belediyelerce, ya da başka yöntemle seçileceklerdir.

Amasya Genelgesi’nde Gizli Tutulan Maddeler

Genelge’de 4, 5 ve 6. maddeler o günkü koşullar dikkate alınarak gizli tutulmuştur. 22 Haziran 1919’da alınan Amasya Kararlarını uygulayacak olan kişi ve kuruluşlar açıklanmıştır. Buna göre kararları uygulayacak olan sivil ve asker kişiler şu şekilde belirtilmiştir:

• Mustafa Kemal Paşa
• Rauf Orbay
• Ali Fuat Cebesoy
• Kazım Karabekir
• Refet Bele
• Cemal Paşa (2. Ordu Müfettişi)
• Albay Cevdet Bey (13. Kolordu Komutanı)
• Albay Selahattin Bey (12. Kolordu Komutanı)
• Bekir Sami Günsav
• Cafer Tayyar Eğilmez
• Hamit Bey (Samsun Mutasarrıfı)
• Diğer sivil ve asker kişiler

Bunların dışında görüş ve düşüncelerine başvurulacak kişiler şu isimlerden oluşmaktadır:

• Eski Sadrazam Ahmet İzzet Paşa
• Bayındırlık Bakanı Ferit Bey
• Ayan üyelerinden Ahmet Rıza Bey ve diğerleri

5 ve 6. maddeler de yer alan kararlar şunlardır:

• Posta ve Telgraf Genel Müdürlüğünce Müdafaa-i Hukuk derneklerinin telgraflarına konan yasakların kaldırılması için çalışılması. (5. Madde)
• Askeri ve ulusal örgütlerin hiçbir biçimde dağıtılmaması. Komutanlıkların başkasına devredilmemesi. Silah ve cephanelerin elden çıkarılmaması. Vatanın herhangi bir noktasında yeniden başlayacak bir düşman işgali karşısında vatanın beraber savunulması.

Amasya Genelgesini İmzalayanlar

Bildiri metni üzerinde Amasya’da bulunan ve telgrafla düşüncelerini bildiren komutanların da katılımı ile Amasya Genelgesi hazırlanmıştır. Amasya Genelgesi’nin altında imzası bulunanlar şu kişilerdir:

• Mustafa Kemal Paşa
• Ali Fuat Paşa
• Hüseyin Rauf Bey
• Refet Bey
• Üçüncü Ordu Müfettişliği Kurmay Başkanı Albay Kazım Bey
• Görevli memur Hüsrev Bey
• Askeri makamlara şifre yayan yaver Muzaffer Bey

Amasya Genelgesini Telgrafla Onaylayanlar

XV. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa ile Konya’da bulunan Cemal Paşa’nın da telgrafla alınan onayları alınmıştır. Daha sonra 3. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa tarafından Anadolu’daki idari ve askeri yetkililere genelge şeklinde gönderildiğinden Amasya Genelgesi olarak isimlendirilmiştir.

Mustafa Kemal Paşa’nın genelgeyi dönemin önde gelen komutanlarına onaylatmasının amacı, milli mücadelenin bir halk hareketi haline gelmesini sağlamaktır. Bunun yanında Amasya Tamimini bu komutanlara onaylatarak milli mücadeleyi halkın gözünde etkili hale getirmeyi düşünmüştür.

Amasya Genelgesi Amacı Gerekçesi ve Yöntemi

Amasya Genelgesi ile Mustafa Kemal ve arkadaşları ilk kez milli direniş ilkelerini bir protokol halinde hazırlamışlardır. Vatanın bağımsızlığı elde etmek için milli mücadelenin sonuna kadar yapılacak işlerin ilkeleri belirtilmiştir.

Aynı zamanda milli bir devlete gidiş başlatılıp, millet temel alınmıştır. Kısaca yeni bir devlet düzeninin  kuruluşunu hazırlayan hukuki ve siyasi öneme sahip tarihi bir belge ilan edilmiştir. İstanbul’un İtilaf devletleri tarafından boşaltılıncaya kadar, Anadolu’ya mutlak olarak, bağlı olacağı açıklanmıştır.

Amasya Genelgesi ile Kurtuluş Savaşı’nın programı, amacı ve yöntemi açıklanmıştır. Genelge sadece milli mücadele açısından değil, milli birliğin oluşması ve ortaya çıkması açısından da önemli bir yere sahiptir.

Amasya Genelgesinin; 5, 6, 7, 8. maddeleri bağımsızlık savaşının programını, 1 ve 2. maddesi gerekçesini, yine 1. maddesi amacını ve 3. maddesi de yöntemini açıklamaktadır.

Böylelikle Türk milletine egemenliği ve bağımsızlığı yolunda açık çağrıda bulunulup, kendi kaderini belirlemesi istenilmiştir.

Amasya Genelgesinin Özellikleri

• Ulusal irade kavramı aşılanmaya çalışılmıştır.
• Milli devlet ve milli egemenlik kavramlarından ilk defa bahsedilmiştir.
• Amasya genelgesi bir isyan niteliğindedir.
• Milli mücadelenin gerekçesi ve yöntemi belirtilmiştir.
• İstanbul hükümetinin üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmediği açıklanmıştır. Bu nedenle hükümete ve işgalcilere karşı konulması gerektiği ifade edilmiştir.
• Anayurdun parçalanması tehlikesi karşısında ülkede kendiliğinden oluşan Redd-i İlhak cemiyetlerini, ülke genelinde, gerektiğinde ulusal bir hükümet de kurmak üzere milli bir kongre ile birleşmesi istenmiştir.

Atatürk ileride Amasya Genelgesi’nin imza altına alındığı geceye ilişkin şunları söyleyecektir;

Görüyorsunuz ki bu yazdırdıklarımın , çoktan verilmiş ve dört gün önce Trakya’da bildirdiğim olduğum bir kararın Anadolu’ya da genelge ile bildirilmesinden başka bir şey değildir. M.Kemal Atatürk

Amasya Genelgesi Sonuçları

• 22 Haziran 1919’da Amasya’da hukuken olmasa bile fiilen milli iradeye geçilmiştir.
• Milli direnişin hedefleri ve araçları Amasya Genelgesi ile açıklanmıştır.
• Samsun’a hareket ederken kendisine ordu müfettişi nedeniyle verilen yetkileri tamamen aşan Mustafa Kemal Paşa, bu genelge ile milli devlete gidişin başlangıcını oluşturmuştur.
• Mustafa Kemal Paşa, millet tarafından milli mücadelenin lideri olarak tanınmaya başlamıştır.
• Vatanın kurtarılmasının yanında halk egemenliğine dayalı gelecek rejimin olanakları hazırlanmıştır.
• Amasya Genelgesi, Anadolu’daki kurtuluş hareketlerini tek çatı altında toplamış, milli birliği sağlamış ve ulusal kongrenin önünü açmıştır.
• 22 Haziran tarihli bu genelge siyasi inkilabın, dolayısıyla inkilapların başlangıcıdır.
• Anadolu’da yeni bir iktidar gücünün ortaya çıkmasına neden olmuştur.
• Silah ve mühimmatların elden çıkarılmaması ve ordunun terhis edilmemesi istenmiştir.
• İşgaller karşısında gösterilen yerel direniş hareketlerinin merkezileşmesi yolundaki faaliyetlere geçişin başlangıç noktası bu genelge ile olmuştur.
• Ulusal önderliğin yer Amasya’dır.
• Milli irade kavramı ilk defa Amasya Tamiminde ortaya konulmuştur.
• Ulusal kurtuluşa erişme noktasında İngiliz ve Amerikan mandasına dayanılması kabul edilmemiştir. Bunun yerine ulusa dayalı mücadele verilmesi kararı alınmıştır.

Sonuç

Birinci Dünya Savaşı’na katılan Osmanlı Devleti, çeşitli cephelerde başarılar elde etmesine rağmen mağlup oldu ve devletin varlığı, Mondros Ateşkesi ile fiilen sonlandı. O dönemki hükümet itilaf güçleri ile anlaşma yolunu denerken, aydınların temel düşüncesi İngiliz ve Amerikan mandasıydı.

Anadolu insanın hedefi ise Türk vatanının bütünlüğü bağımsızlığın korunmasıydı. Türk milleti, Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları aracılığıyla, yeni çözüm yolunu ülke geneline ve tüm dünyaya Amasya Tamimi ile duyurdu.

Amasya Kararları, Kurtuluş Savaşı’nın ilan edilişinin belgesi niteliğindedir. Genelgenin yazılmasından sonra Mustafa Kemal Paşa, Rauf Orbay ve Süreyya Yiğit Erzurum’a doğru yola çıkmışlardır.

Sivas Kongresi’ne davet niteliği taşıyan Amasya Genelgesi ile ulusal birlik sağlanırsa tüm zorlukların üstesinden gelineceği fikri hayata geçirildi. Amasya Genelgesi, milletin birliğini sağlayarak Türk milletinin kurtuluş mücadelesinin başlangıcını müjdeledi.

• Amasya Genelgesi – Vikipedi
• Mondrostan Mudanya’ya Kadar II – Dr. Selahattin TANSEL
• İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele (Mutlakiyete Dönüş 1918-1919) – Sina AKŞİN 
• Milli Mücadele Hatıraları – Ali Fuat CEBESOY
• Amasya Genelgesinin Erzurum ve Sivas Kongreleri Üzerindeki Etkileri – Yardımcı Doç. Dr. Selim ÖZCAN
• Türkiye Cumhuriyeti’nin Doğum Belgesi Amasya Tamimi – Yardımcı Doç. Dr. Serap Taşdemir