Gümrü Antlaşması: Adım Adım Sevr’in İmhası

Gümrü Antlaşması, Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan  Cumhuriyeti arasında 3 Aralık 1920’de imzalanan antlaşmadır.

1920’nin sonlarında başlayan Doğu Harekatı sonrasında Ermeni kuvvetleri Ermeni kuvvetlerinin yenilmesi üzerine Ermenistan Hükümeti barış istemek zorunda kalmıştır. İki ülke arasında savaşa son vermek için Gümrü’de 26 Kasım 1920 ile 2 Aralık 1920 tarihleri arasında görüşmeler başlamıştır.

Türk heyeti ile Ermeni heyeti arasında yapılan görüşmeler dört oturum sürmüş bunun sonucunda Gümrü Antlaşması imzalanmıştır.

Gümrü Antlaşması Nedir?

Gümrü Antlaşması, Milli Mücadele döneminde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan Hükümeti arasında tarafından 3 Aralık 1920’de imzalanan antlaşmadır. TBMM tarafından imzalanan ilk antlaşma olması ve Misak-ı Milli’nin doğu sınırlarını kısmen belirlemesi açısından da önemlidir.

Gümrü Antlaşması Kimler Arasında İmzalanmıştır?

Antlaşma, Türkiye Büyük Millet Meclisi ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasında aralarındaki savaş durumuna son vermek ve sürekli bir barış yaratmak amacı ile imzalanmıştır. Barış ve Dostluk Antlaşmasını, aşağıda isimleri yazılı yetkili temsilciler imza altına almışlardır.

Türkiye Hükümetince:

• Doğu Cephesi Komutanı Ferik Kazım Karabekir Paşa
• Erzurum Valisi Hamid Bey 
• Erzurum Milletvekili Süleyman Necati Bey

Ermenistan Cumhuriyetince:

• Eski Başbakan Aleksander Hatisiyan
• Eski Maliye Bakanı Avram Gülhandaniyan
• İçişleri Bakan Yardımcısı İstepan Gorganiyan

İsimleri Geçen yetkili Temsilciler, barış görüşmeleri için Gümrü şehrinde toplanıp kabul görülen yetki belgelerinin verilmesi üzerine maddeleri kabul etmişlerdir.

Gümrü Antlaşması Hangi Savaştan Sonra İmzalandı

Mondros Mütarekesi ile birlikte İtilaf Devletlerinin Anadolu’da işgallere başlaması Türk halkınının bağımsızlık mücadelesini başlatmasına neden olmuştu. Doğu Anadolu’da yaşayan Türk halkı da topraklarını savunmak için teşkilatlanmaya başlamıştı.

Kuzeydoğu Anadolu’da bu amaca yönelik örgütler kurulmuştur. Bu teşkilatların en etkilisi Kars’ta kurulmuştu. 17 Ocak 1919’da toplanan kongre Güney Batı Kafkas Geçici Hükümeti’ni oluşturmuştur. 13 Şubat 1919’da Kars’a giren İngilizler Kars’taki Milli Şura’yı tanımış, fakat bölgeye Ermeni göçmenlerin getirilmesi üzerine ilişkiler kopmuştur.

19 Nisan 1919’da İngilizler, parlamentoyu basmış ve hükümet üyelerini Malta’ya sürmüştür. Bu olaydan sonra İngilizlerin Kafkasya’ya yönelik siyasetleri açıkça ortaya çıkmıştır. Gelişmeleri yakından takip eden Kazım Karabekir Paşa Ermenilerin bölgede etkilerini arttırmaya çalıştıklarını ifade ettikten sonra, Türklere baskı yapıldığını bildirmiştir. 

İngilizlerin Doğu Anadolu’daki Niyetleri 

İngilizlerin bu yolda hareket etmelerinin nedeni Ateşkes şartlarını çiğnemeden Doğu Anadolu’yu ve Kafkasları etki bölgelerine almak istemeleriydi. İngiliz subayları Ermeni alaylarının başına geçerek Van, Bitlis, Erzurum, Kars ve Nahçıvan’da saldırılar düzenlemişlerdir. Bu durum karşısında Kazım Karabekir Paşa derhal harekete geçilmesini istiyordu.

Türk Kuvvetlerine Saldırı Emri Verilmesi 

24 Eylül 1920’de verilen emir gereğince, Doğu Anadolu’da Türk ordusu birçok cephede karşı saldırıya geçmiştir. Eylül 1920’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars, 7 Kasım’da da Gümrü Türk kuvvetleri tarafından geri alınmıştır. 

Türk kuvvetlerinin başarılı olması üzerine fazla direnç gösteremeyen Ermeni hükümeti barış yapmak zorunda kalmıştır. Böylece 3 Aralık 1920’de Gümrü Antlaşması imzalanmıştır.

Gümrü Antlaşmasının Önemi Nedir?

Antlaşma, Türkiye’nin açısından önemi şu şekildedir:

• Gümrü Antlaşması, Ulusal Hükümet’in uluslararası alanda kazandığı ilk başarıdır. İlk kez bir devlet Anadolu’da işgal ettiği topraklardan vazgeçerek, Misak-ı Milliyi kabul etmiştir.
• Bu antlaşma ile, düşmanlarımızın Harşit vadisine dek olan Türk ülkelerini kendisine bağışlamayı tasarladıkları Ermenistan, Osmanlı Devleti’nin 1877 Savaşı’nda kaybetmiş olduğu yerleri Ulusal Hükümet’e bırakmış ve böylece saf dışı edilmiştir.
• Ermenistan sorunu Türkiye’nin haklarını karşılayacak biçimde ve kesinlikle bir çözüme bağlanmıştır.
• Türk Devleti o sırada mücadele verdiği cephelerdeki savaşlardan birini istediği biçimde sonlandırarak, rahat bir nefes alabilmiş ve askeri kuvvetlerini diğer cephelerde kullanma şansı bulmuştur.
• Dayanışma içine girmeye hazırlandığı Sovyetler Birliği ile Kafkasya’da ulaşım imkanı elde etmiş, Ermenilerin elinden de birçok silah alınmıştır.

Gümrü Antlaşması Maddeleri

• Taraflar arasındaki savaş durumu sona ermiştir. 
• Kars ve çevresi Türkiye’ye verilecektir. 
• Sınır olarak kabul edilen bölge Aras Nehri’nden Çıldır Gölü’ne kadar olan alandır. 
• Ermenistan’da zorunlu askerlik hizmeti olmayacaktır. 
• Taraflar, savaş sırasında düşman ordularına katılarak kendi devletine karşı silah kullanmış olanların dışındaki göçmenlerin yurtlarına dönmelerine izin verir.
• Göçmenler, antlaşmanın onayından sonra bir yıl içinde geri dönmezlerse bu haklarını kullanamayacaklardır.
• Türk Hükümeti, tazminat isteğinden vazgeçmiştir.
• Türkiye, Ermenistan’a egemenliğini geliştirmek ve güçlendirmek üzere, yardımda bulunmayı yükümlenir.
• Ermenistan, Sevr Antlaşmasını hükümsüz olduğunu ettiğini kabul eder.
• Ermenistan, topraklarındaki Müslümanları korumayı ve kültürel gelişmelerini sağlamayı kabul eder. 
• Taraflar, ulaşım yolları üzerinde özgürce seyahatin engellenmemesini yükümlenir.
• Türk Hükümeti, Ermenistan içinde geçici askeri önlemler alabilir. 
• Antlaşmanın imzalanmasından sonra ticari ilişkiler başlayacak ve taraflar Büyükelçi ve Konsolos atayabileceklerdir.

Gümrü Antlaşması Sonuçları

• Büyük Ermenistan hayali tarihe gömüldü.
• Anlaşmaya göre, 1877-1878 savaşı sonunda kaybedilen yerler Batum dışında Türkiye’ye iade edildi.
• Sevr Antlaşması geçersiz sayıldı.
• Gümrü Antlaşması Milli Mücadeleye ve Türkiye Büyük Millet Meclisine duyulan inanç ve güveni arttırdı.
• Sovyetler Birliği’nin Milli Mücadele boyunca Türkiye’ye yaptığı ekonomik yardım ve silah desteği Milli Mücadelenin başarısında önemli bir rol oynamıştır.
• Sovyet Rusya Gümrü Antlaşmasını takiben Misak-ı Milli’yi tanımıştır.
• Gümrü Antlaşması sonucu Doğu Cephesi başarı ile kapanmıştır.
• Doğu cephesinde bulunan kuvvetler, silah ve cephanenin bir bölümü Batı Cephesine aktarıldı.
• Bu sonuç Batı Cephesindeki başarıyı hızlandıran etmenlerden biri olmuştur.

• Gümrü Antlaşması – Vikipedia
• Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları – I. Cilt (1920 – 1945) – İsmail Soysal – Türk Tarih Kurumu
• Kurtuluş Savaşı Günlüğü III. Cilt – Zeki Sarıhan – Türk Tarih Kurumu
• Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I. Cilt – Atatürk Araştırma Merkezi