1915 İstanbul Antlaşması (İlk Gizli Anlaşma)

1915 İstanbul Antlaşması, Mart 1915 tarihinde 1. Dünya Savaşı sırasında Üçlü İtilaf arasında gerçekleşen gizli antlaşmadır. Birinci Dünya Savaşı düzenlemelerinin ilk gizli anlaşması olarak bilinen anlaşma, o dönemin iletişim şartları içinde, bir aylık süre içinde gerçekleşmiştir.

1915 İstanbul Anlaşması’nın Nedenleri

İngiltere, Rusya’nın zorlaması üzerine Çanakkale seferini başlatmıştı. Ancak harekatın başarılı olacağı görünmeye başladığında Çarlık hükümeti paniğe kapılmıştı.

Çanakkale’de bir İtilaf zaferi Çarlık Rusya adına olumlu görülüyordu; ancak bu İstanbul’un İngilizlerin eline geçmesi demekti.

Rusların düşüncelerindeki yüzyıllık büyük oyun korkuları ve kıskançlıkları canlanmıştı. Rus hükümeti İngilizlerin ele geçirdikleri İstanbul’u bir daha bırakmayacakları konusunda endişeliydi.

Bu yüzden Rus Dışişleri Bakanı Sazanov, 4 Mart 1915’te Londra ile Paris’e telgraf göndererek Çar II. Nikola’nın İstanbul ile Boğazların Rusya’ya verilmesi talebini iletmiştir.

Çarlık Rusya buna karşılık olarak İngiliz ve Fransızların Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bölgelerinde ulusal amaçlarını elde etmek için yaptıkları planlara karışmayacaktı.

Bundan dolayı Rusya, Çanakkale Savaşı’nın devam ettiği Mart-Nisan 1915’te harekete geçerek, İstanbul ve Boğazlar üzerindeki taleplerini müzakere etmek üzere İngiltere ve Fransa ile masaya oturmuştur.

Fransa’nın Rus İsteklerine Karşı Çıkması

Rusların istekleri Fransa’da tepki ile karşılanmıştı. İstanbul’a sahip olmanın Rusya’ya Akdeniz’de Fransa’nın rakibi olma fırsatını vereceğinden korkan Fransız hükümeti Rusları iyiniyetle geçiştirmeye çalıştı.

Fransa ayrıntılı bir toprak anlaşmasının ileride yapılacak olan barış konferansına bırakılmasının uygun olacağını önerdi.

Boğazlar konusunda Rus siyasetinin birdenbire değişmesi Fransa’da dikkat çekmişti. O zamana kadar Rusya, zamanı geldiği zaman Boğazlarda bir üs isteyeceğini belirtiyor, İstanbul, Çanakkale ve Trakya’da üzerinde bir iddiada bulunmuyordu.

Rusya’nın Çanakkale seferi başlamak üzereyken talep ettiği bu istekleri Fransayı şaşırtmıştı. Fransa’ya göre İstanbul Müttefiklerin eline geçerse bu hiç olmazsa ortak bir zafer olarak görülmeliydi.

Fransızlara göre Ruslar İstanbul ve Boğazları alınca Almanya ve Avusturya’ya karşı savaşı uzatmamayı düşünebilirdi.

İstanbul ve civarının Ruslar tarafından ele geçirilmesi sadece onlara Osmanlı İmparatorluğu’nun mirası işinde imtiyazlı olmasını sağlamazdı. Onları Akdeniz’e ulaştırmakla Batı dünyasının içine sokar ve açık denizlere ulaşmak sayesinde büyük bir deniz devleti haline getirirdi.

Bu da Avrupa’daki bütün dengelerin değişmesi anlamına gelirdi. Fransa Rusların bu şekilde büyümesini ve kuvvetlenmesini ancak kendisinin de bu savaştan eşit menfaatler elde etmesi karşılığında kabul edebilirdi.

Fransızların paylaşım konusunda ne kadar hassas ve hatta Rusya’nın Akdeniz’e çıkmasına ne kadar karşı olduğu anlaşılır. Bununla birlikte Fransa, ileride Rus isteklerini çok geçmeden kabul edecektir.

Rus İstekleri Karşısında İngiltere’nin Durumu

Edward Grey (İngiliz Dışişleri Bakanı), savaşın başından itibaren Rusya gibi bir ülkenin sadece Arhangelsk ve Vladivostok gibi iki limandan denize çıkabilmesindeki garipliği görmüştü.

Kendisi bu durumun devam etmeyeceğini ve Boğazlar sorununun barış zamanında Rus siyasal ve ekonomik menfaatlere uygun bir şekilde çözüleceğini bildirir.

Londra büyükelçisi Benkendorf yeni Rus isteklerini Grey’e bildirir ve Rusya’nın istediği yerlere yerleşmesinin buraları kendi ülkesine katması demek olacağını da ekler.

Grey, hemen cevap veremeyeceğini, esas bakımından İstanbul’un Ruslara bırakılmasını imkansız olduğunu düşünen çok fazla İngiliz kalmadığını açıklar. Ancak bu konuda Fransa’ya danışmak durumunda olduklarını da ifade eder.

Rus büyükelçisi, eğer İstanbul üzerinde engelleme varsa bunların Londra’dan daha çok Paris’ten gelmekte olduğuna inanır. Benkendorf’a göre İngiltere, Rusya’dan daha çok ekonomik açıdan güvence istemektedir.

Nitekim İngiltere ve Fransa, savaşın en zor zamanında, İstanbul dahil Midye-Enez Hattı’ndan Sakarya Nehri’nin Karadeniz’e döküldüğü yere kadar bütün Boğazlar bölgesini Rusya’ya bırakmıştır.

Böylece, Rusya’nın yüzyıllardan beri elde etmeyi bu önemli stratejik bölge Ruslara verildi. Bunun karşılığında Rusya ise İngiltere ve Fransa’nın Orta Doğu üzerindeki planlarına karışmayacak ve İstanbul’da imza taraflarının eşit haklarla kullanımına açılacak bir serbest liman bulunacaktı.

1915 İstanbul Anlaşmanın Gizli Olmasının Nedenleri

• Romanya, İtalya ve diğer tarafsız devletlerin Rus istekleri öğrenmeleri durumunda İngiltere ve Fransa’nın bu devletlerin yardımlarından mahrum kalmamak istemesi.
• Bulgaristan ve Romanya üzerinde şüphe yaratmamak düşüncesi.
• İstanbul’un Ruslara verilmesinin Hindistan’daki Müslümanlar tarafından öğrenilmesinin İngiltere açısından sakıncalı bulunması.

Rusya’nın 1915 İstanbul Antlaşması ile Talep Ettiği Topraklar

• İstanbul şehri
• Karadeniz Boğazı’nın batı kıyıları
• Marmara Denizi
• Çanakkale Boğazı
• Midye-Enez hattına kadar Güney Trakya
• Karadeniz Boğazı ile Sakarya Nehri
• İzmit Körfezi’nden sonradan belirlenecek bir nokta arasında kalan Anadolu kıyıları
• Marmara Denizi’ndeki adalar ile İmroz ve Bozca Adaları

Bu isteklerin tanınması halinde Rusya’da İngiltere ile Fransa’nın Osmanlı İmparatorluğu’nda ve başka taraflarda isteklerini tanıyacaktı.

İngiltere ve Fransa’nın Rusya’dan İstekleri

• İstanbul’un serbest liman olması
• Ticaret gemileri için Boğazlar’dan serbest geçiş hakkı tanınması
• İngiltere ve Fransa’nın Anadolu’da ile Arap ülkelerindeki haklarının, İngiltere, Fransa ve Rusya arasında özel bir anlaşmayla tanınması
• Müslümanların kutsal yerlerinin korunması ve Arabistan’ın bağımsız bir Müslüman yönetimi altında bulunması
• 1907 tarihli İngiliz-Rus anlaşmasına göre tarafsız sayılan İran bölgesinin İngiltere’ye ait olması
• Fransa, İskenderun Körfezi bölgesi dahil olmak üzere, Suriye’yi ve Toros dağ zincirine kadar Kilikya bölgesininin kontrolünü ister.

Sonuç

1915 İstanbul Antlaşması, İngiltere’nin Çanakkale Savaşı’nda zafer kazanması halinde yürürlüğe girmek üzere imzalanmıştır. Ancak savaşın kaybedilmesi 1915 İstanbul Antlaşması’nın sonuçsuz kalmasına neden olmuştur.

Ayrıca, Rusya’da 1917’de gerçekleşen Ekim Devrimi ile Bolşeviklerin yönetimi ele geçirmeleri ve savaştan çekilmeleri üzerine 1915 İstanbul Antlaşması kamuoyuna duyurulmuştur.

Ancak İngiltere ve Fransa, 1915 İstanbul Antlaşması’nı reddederek bunun Bolşevikler tarafından uydurulduğunu ileri sürmüşlerdir.

• Boğazlar Antlaşması – Vikipedi 
• Türk İnkilap Tarihi 3. Cilt 2. Kısım – Yusuf Hikmet Bayur  
• Barışa Son Veren Barış – David Fromkin
• Sevr Antlaşmasına Doğru – Osman Olcay