Afyon Savaşı: Uzak Doğu’da Ticaret Mücadelesi

Afyon Savaşı, 19. yüzyıl ortalarında yapılan ve Batılı devletlerin Çin’de ticaret ayrıcalıkları kazanmalarıyla sonuçlanan savaş. 

Çin’in Avrupa ile ilk tanışması, 13. yüzyılda Marco Polo’nun bu ülkeye gelmesi ile başlamıştır. Fakat bu temas ve ilişkilerin devamı gelmemiştir. 

Çin’in Batı Dünyası İle İlk Temasları

1775 senesinde yabancılarla olan ilişkiler yasaklanıncaya kadar, Çin İmparatorluğu’nun temas noktası Kanton Limanı ile Macao Adası’dır.

Marco Polo’dan sonra Çin ile temas kuran Avrupa ülkesi Portekiz olmuş ve bu temas 1516’da gerçekleşmiştir. Daha sonra Çin kıyılarına sırasıyla gelen Avrupalı ticaret gemileri şunlardır:

• İspanyollar
• Hollandalılar
• İngilizler
• Amerikalılar

Çin’in Batı Dünyası İle İlişkilerini Koparması 

Avrupa ile kurulan ticari ilişkilerin ardından Hristiyan misyonerler Çin’e akın etmeye başlamışlardır. Mançu Hanedanı 1757’de yayınladığı bir bildiri ile, Avrupa ile temasın sadece Kanton şehri üzerinden olacağını ilan etmiştir. 

Bunun dışında kalan Çin topraklarından bütün yabancılar ülke dışına çıkarılmıştır. Çin’in Avrupa ile ilişki kurmaktan kaçınmasının sebepleri şunlardır: 

• Çin, hiçbir Avrupa devletlerini kendine eşit görmemesi.
• Çin yönetimine göre, Çin’in Avrupa ile ticarete ihtiyacının olmadığının düşünülmesi. 

Kanton, Çin’in batıya açılan tek penceresi olmasına rağmen, Avrupalılar Çin ile hiçbir temasta bulunamıyordu. Çin-Avrupa ticari ilişkilerini, “İmparatorun Tüccarı” olarak bilinen kişiler düzenliyorlardı. Bu kişiler Çinli tüccarların mallarını Avrupalı tüccarlara satıyorlardı. 

Daha sonra bu sistem, “güvenlik tüccarları adını alan bir sisteme dönüştürüldü. Bu sistem 1842 yılına kadar devam edecekti. Yabancılarla Kanton’da yapılan ticaretin tekeli bu örgüte ait buluyordu.

Bundan dolayı yabancılara satılan çay, ipek gibi Çin ürünlerinin fiyatlarını bu örgüt tespit ediyordu. Bu da Avrupalı tüccarların sık sık şikayetçi olmalarına neden oluyordu.  

İngiltere’nin Çin İle Ticari Temas Sağlama Çalışmaları

İngiltere Çin ile ticaretini Kanton üzerinden yapmaya çalışıyorlardı. Fakat bu ticaret noktası Doğu Hindistan Şirketi’nin elinde bulunuyordu. 1715’te herhangi bir İngiliz tüccarının Çin ile ekonomik ilişkisi bu şirketin iznini gerektiriyordu. 

18. yüzyılın içinde İngiliz sanayi ve gemiciliği gelişime içindeydi. Bu durum İngiltere’nin dünyanın uzak bölgeleri ile kolay ilişki kurmasına neden olmuştu. Bu yüzden Çin ile en çok ilgilenen ülke de İngiltere olmuştur. 

Batılı ülkelerin Çin ile bu kadar yakından ilgilenmesine karşılık, Çin hükümetinin yaklaşımı çok farklıydı. Avrupalıların Çin ile ticarete önem vermeleri Çinliler de farklı bir şekilde yorumlanıyordu. Çinlilere göre, Avrupalılar Çin’in ürünlerine muhtaçtılar ve Çin’e göre kendilerinin Avrupalılara ihtiyacı yoktu.  

İngiltere hükümeti bu şekilde düşünmüyordu. İngiltere hükümeti 1883 yılında, Çin ile ticaretini bir aracı olmadan doğrudan gerçekleştirmek istiyordu. Bu nedenle ticaret tekelini Doğu Hindistan Şirketi’nden aldı. Bunun da nedeni şuydu:

• Doğu Hindistan Şirketi’nin Çin ile olan ticaretinin kısıtlı olması. 
• Çin’in gelişen İngiliz tekstil sanayisi için geniş bir pazara sahip olması. 
• Çin köylüsünün giyiminin pamuklu dokumadan meydana gelmesi.

Bu nedenle, Çin ile resmi ilişki kurulabilirse daha geniş ticaret imkanı elde edilebileceği düşünüldü. Bunun içinde Çin ile diplomatik ilişki kurmak gerekiyordu. Fakat İngiltere’nin Çin’e elçi göndermek için yapmış olduğu çabalar 1839 yılına kadar sonuçsuz kalacaktı.  

Afyon Sorunu 

İngiltere’nin tüm girişim ve çalışmalarına rağmen Çin’in almış takındığı olumsuz durum, İngiltere’yi rahatsız etmişti. Bu durumda İngiltere’yi Çin ile Afyon Savaşı’na sürükledi. 1839 senesinde ortaya çıkan “afyon sorunu” İngilizlere gerekli bahaneyi sağladı. 

İngilizlerin Çin’e sattıkları önemli bir ürün Hindistan’da üretilen afyondu. İngiltere afyon ticaretinden çok önemli gelir elde etmekteydi. 

1832 senesinde Çin’e satılan afyonun değeri yaklaşık 15 milyon dolar değerindeydi. Bu sebeple, Çin hükümeti 1729 ve 1800 yıllarında, afyon kullanımını, halk sağlığı bakımından yasaklamıştı. Ayrıca 1800 yılındaki emirle afyonun ithali de yasaklanmıştı. 

Afyon Savaşı Nedir?

1839 yılında Çin hükümetinin kararlı adım atması sonucu, Kanton limanındaki afyonlara el konularak yakıldı. İngiltere bunu “ticaret özgürlüğüne” bir saldırı olarak değerlendirdi ve Afyon Savaşı’nı ilan etti. (1841-1842 Afyon Savaşı). 

İngiliz donanması bazı Çin limanlarını topa tutmuş ve işgal etti. Yapılan Afyon Savaşı’nın ardından tarafların arasında Nanking Antlaşması imzalandı. 

Afyon Savaşı’nın Nedenleri

Çin’in Kanton limanında aldığı önlemler, afyon ticaretinin, kaçak yollarla Çin’in diğer kısımlarında yayılmasına neden oldu. Afyon kaçakçılığına Çinli tüccar da aktif şekilde katıldı, çünkü bundan iyi para kazanıyorlardı. 

Bu durum karşısında Çin hükümeti afyon ithalini 1829’da bir kere daha yasaklamak zorunda kaldı. Ardından Kanton limanındaki gemilerin, depolarındaki afyonların teslim edilmesini istedi. 

Limandaki bütün yabancı gemiler bu isteğe uydular. Fakat İngiltere, afyon kaçakçılığının merkezini Hong-Kong’a taşırken, Çin’e afyonu Amerikan gemileri ile sokmaya çalıştı. 

Çin hükümeti 1839’da çıkardığı bir kararda, afyon kaçakçılığı için ölüm cezası getirdiğini açıkladı. Bu konuda ülkede çok sıkı önlemler aldı. Bu durum ise, İngiliz ticareti için sıkıntılar meydana getirdi. Çin’in almış olduğu önlemler, İngiltere’nin bu ülke ile olan ticaretinin azalmasına neden oldu. 

Çin yönetiminin aldığı bu önlemler, İngiliz ve yabancı tüccarlar ile Çin yetkilileri arasında olayların çıkmasına neden oldu. Bu durum sonucunda da İngiltere ile Çin arasındaki ilişkiler gerginleşti.  

Afyon kaçakçılığı nedeni ile Çin’in almış olduğu sert tedbirler, İngiltere’ye aramış olduğu fırsatı vermişti. Bu sebeple İngiltere 1839 Ekim ayında Çin’e askeri müdahalede bulunmaya karar verdi. Afyon Savaşı olarak bilinen İngiltere-Çin Savaşı böylelikle başlamış oldu. 

Nanking Antlaşması (29 Ağustos 1842) 

İngiltere 1840 Mart ayında Çin karasularına donanma ve asker gönderdi ve Yang-Tze Nehri girişinde askeri harekata başladı.

Afyon Savaşı yaklaşık bir buçuk sene devam etmiştir. 1842 tarihinde İngilizler Shanghai’ye ve 1842’de Nanking’e girdiler. Bunun üzerine Çin barış yapmak istedi ve 29 Ağustos 1842’de Nanking Antlaşması imzalandı. Buna göre:

• Kanton’da bir İngiliz temsilcisi bulunacak ve bu kişi Çinliler ile serbest müzakerelerde bulunabilecektir. 
• Canton limanının dışında beş Çin limanı daha dış ticarete açılacak. Bu limanlarda İngiliz ve Çin tüccarları doğrudan ticaret yapma hakkına sahip bulunacaktır. 
• Gümrük vergisi, kıymet esası üzerinden %5 olaraktır. 
• İngiliz vatandaşları ceza bakımından Çin mahkemelerinde yargılanmayacak.
• Çin İngiltere’ye 21.000.000 sterlin tazminat ödeyecektir.
• İngiltere, en fazla kayırılan devlet ilkesinden yararlanacaktır. 
• Hong-Kong Adası’nın bir bölümünde İngiliz kolonisi kurulacaktır. 

Bu antlaşmanın ardından Çin’in bağımsızlığı hızla yarı bağımsız bir şekile dönüştü. Nanking Antlaşması, Çin’in Yakın Çağ tarihinde, Avrupalılar tarafından sömürülmesinde bir yoğunluk dönemi başlamıştır. 

İngilizlerin araladığı kapıdan, Fransa, Almanya, Birleşik Amerika ve Rusya geçerek Çin’den ayrıcalıklar elde etmişlerdir. 

Afyon Savaşı’nın Sonuçları 

• Yabancılara dokunulmazlık sağlayan kapitülasyon sistemi kabul ettirildi. 
• Misyonerlerin çalışmasını sağlayacak düzenlemeler yapıldı. 
• Yabancılar iç ticarete girme hakkı elde ettiler. 
• Batılı devletler de İngiltere’nin ardından Çin’le imzaladıkları anlaşmalarla İngiltere’nin elde ettiği ticari hakları kazandılar.
• Demiryolu ve maden işletme imtiyazları sağlandı. 
• İngiltere Hong-Kong’u Uzakdoğu’da bir deniz üssü olarak kullanmaya başladı. 
• Afyon savaşı ve Çin limanlarının yabancılara açılması, Mançu Hanedanı’na karşı bir muhalafetin oluşmasına neden oldu. 
• Bu hanedanı yıkmak ve Ming Hanedanı’nı getirmek için gizli dernekler kuruldu. 
• Çin’in 1842’den itibaren Avrupa tarafından sömürülmesi sonucu 1851’de Taypingler Ayaklanması meydana gelmiştir. 
• Taypingler Ayaklanması’nı önlemek için Çin’e donanma gönderen Avrupalılar, 11 limanın daha ticarete açılmasını elde ettiler. 

Sonuç 

Çin, Avrupa devletlerinin sömürge hareketleri karşısında, bu devletler karşısında denge politikası uygulamaya çalışarak kendisini korumaya çalışmıştır. Fakat her geçen gün biraz daha bataklığa saplanmaktan kurtulamamıştır. 

Zira menfaatleri tehlikeye düştüğü zaman, birbirleriyle rakip durumunda olan Avrupa devletleri, anında işbirliğine gitmekten kaçınmamışlardır. Bunun en açık örneği İngiltere ile Çin arasında gerçekleşen Afyon Savaşı’dır. 

• I. Afyon Savaşı – Vikipedi 
• 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995) – Prof. Dr. Fahir Armaoğlu 
• 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914) – Prof. Dr. Fahir Armaoğlu
• Kısa 20. Yüzyıl Tarihi – Sina Akşin
• İmparatorluk Britanya’nın Modern Dünyayı Biçimlendirişi – Nıall Ferguson